Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej
Zabytki
GMINA CZARNA BIAŁOSTOCKA
Ryc. 1 Mapa zabytków na terenie gminy Czarna Białostocka
BRZOZÓWKA KORONNA
WARTO ZOBACZYĆ:
1. Zabytkowe zespoły zagród powojennych z XX w., na które składają się zarówno budynki mieszkalne jak i gospodarcze
BRZOZÓWKA ZIEMIAŃSKA
WARTO ZOBACZYĆ:
2. Zabytkowe zespoły zagród z XIX w., na które składają się zarówno budynki mieszkalne i gospodarcze
CZARNA BIAŁOSTOCKA
Miejscowość ta powstała w latach 1950-1960 na gruntach należących do Czarnej Wsi. W 1959r. Czarna Białostocka uzyskała status osiedla, prawa miejskie natomiast w 1962r.
Wcześniej Czarna Białostocka rozwijała się razem z sąsiadującą dziś Czarną Wsią Kościelną, tworzyły wtedy jedną miejscowość o nazwie Czarna Wieś.
WARTO ZOBACZYĆ
3. Drewniane domy z końca XIXw. i początku XXw.
4. Kolejka wąskotorowa, nieczynna z lat 1914-1918 – Obiekt wpisany do rejestru zabytków. Została ona wybudowana przez Niemców podczas I wojny światowej, nazywana wąskotorową, ponieważ szerokość torowiska wynosi jedynie 600mm! Pierwotnie była częścią zespołu linii kolejowych wychodzących z miasta, których zadaniem był transport drewna w obrębie Puszczy oraz poza jej granice. W momencie najintensywniejszej eksploatacji Puszczy całkowita długość kolejki wynosiła aż 158 km. Po wojnie, w latach 70-tych jej ruch został prawie całkowicie wstrzymany, a tory rozebrano. Całkowite zamknięcie nastąpiło w latach 80-tych, kiedy ten sposób wywozu drewna z Puszczy stał się nieopłacalny, dodatkowo na obszarze Puszczy utworzono Park Krajobrazowy, którego zadaniem była ochrona m.in. zasobów leśnych. W 1993r. kolejka została zamknięta z zamiarem całkowitej likwidacji, po interwencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków została objęta ochroną poprzez wpisanie jej do rejestru zabytków województwa podlaskiego. Dzięki temu uratowany został ostatni zachowany fragment kolejki między Czarną Białostocką a Kopną Górą. W 2003r. nastąpiła reaktywacja kolei wąskotorowej, była to zasługa warszawskiej Fundacji Na Rzecz Leśnych Kolei Wąskotorowych, która eksploatowała kolejkę jeżdżącą w tym okresie na trasie Czarna Białostocka – Czeremchowa Tryba (8 km) aż do roku , kiedy ruch kolejki ustał aż do dziś. Od 2012r. Lokalna Grupa Działania Puszcza Knyszyńska stara się o wznowienie działalności kolejki.
5. Gminny Ośrodek Kultury – ul. Kościelna 7, budynek, w którym się mieści, według informacji uzyskanych od okolicznych mieszkańców, pochodzi z lat 30-tych XXw. i pierwotnie zlokalizowany był w Hajnówce, za czym przemawiają również podobieństwa budynku do tych znajdujących się w Hajnówce, pełniących funkcję obiektów użyteczności publicznej, według dostępnych danych, jego przeniesienie do Czarnej Białostockiej miało miejsce w latach 1948 – 1950. W budynku miała znaleźć się Świetlica Zakładów Przemysłu Drzewnego. Obecnie funkcjonuje tam budynek Gminnego Ośrodka Kultury. Powiązania architektoniczne obiektu wywodzą się z osiągnięć konstruktywizmu polskiego z okresu międzywojennego.
6. Wyłuszczarnia nasion – ul. Podleśna 1, pochodzi z ok. 1930r., pierwotnie funkcjonowała tu łaźnia miejska. W okresie powojennym budynek został wyremontowany, przebudowany. W latach 1945 - 1990r. funkcjonowały tu przychodnie lekarskie, w 1992r. obiekt przekazano Nadleśnictwu Czarna Białostocka, w którym znajduje się obecnie również wyłuszczarnia nasion.
7. Kościół pw. Świętej Rodziny – budowa kościoła rozpoczęła się w 1976r. przez mieszkańców miasta, parafianie byli w to przedsięwzięcie niezwykle zaangażowani, co poskutkowało tym, że zakończono ją w ekspresowym niemal tempie 8 miesięcy. Wystrój wnętrza kościoła jest związany z leśnym położeniem miejscowości. We wnętrzach znajduje się około 700 sztuk poroża zwierząt i drewniane elementy wyposażenia. Obok znajduje się przykościelna kaplica pogrzebowa, ozdobiona starymi krzyżami oraz kościół dolny, a także cmentarz parafialny z 1951r.
WARTO WIEDZIEĆ… W Parku przy Kościele znajduje się pomnik poświęcony wybitnym lotnikom – Franciszkowi Żwirce i Stanisławowi Wigurze
8. Cerkiew pw. Świętych Niewiast Miro Niosących wybudowana w latach 80-tych XXw. położona na wzniesieniu na terenie osiedla Buksztel. Jej charakterystyczne żółte kopuły widoczne są z daleka. Prace budowlane rozpoczęły się tu w 1983r., poświęcenie odbyło się w 9 lat później w roku 1996. Wewnątrz wart uwagi jest ikonostas z ikonami pisanymi przez Wiktora Downora i Aleksandra Łosia z Mińska
9. Zalew Czapielówka – Zbiornik wodny położony ok. 1,5km od centrum Czarnej Bialostockiej, zajmuje powierzchnię 16,3 ha. Stanowi miejsce wypoczynkowe dla mieszkańców miasta ale i okolicznych miejscowości, w tym Białegostoku. Można tu również oddać się przyjemności wędkowania.
WARTO WIEDZIEĆ… Legenda głosi, że w latach 70-tych XXw. W miejscu, gdzie dziś znajduje się Zalew Czapielówka, znajdowało się królestwo Jura – ducha rzeki Jurczychy (na tej rzece w latach 80-tych wybudowano zalew). Pod olbrzymimi świerkami bulgotały kipiele niezliczonych źródeł. Rzeka często tu wylewała i ciężko było określić gdzie jest jej prawdziwe koryto. Pośród zwalonych pni powstawały wielkie wiry, które wciągnęły wszystko w mętną otchłań. Były tam wyjątkowo niebezpieczne czepiele, dlatego ludzi odwiedzających to miejsce było niewielu. Dopiero piły i dynamit oraz spychacze zrobiły tam porządek i powstał w tym miejscu piękny zalew. Niektórzy twierdzą, że wraz ze swoim królestwem przepadł również Jur, lecz to nieprawda, czasem jest widywany wiosną, gdy zrywa kwiaty czeremchy…
CZARNA WIEŚ KOŚCIELNA
WARTO ZOBACZYĆ
10. Szlak Rękodzieła Ludowego Podlasia powstał w 1994r. w celu ochrony i promowania wśród turystów najciekawszych ośrodków twórczości ludowej, m.in. kowalstwa, garncarstwa, łyżkarstwa, tkactwa. Większość z tych pracowni znajduje się na terenie wsi Czarna Wieś Kościelna – zwanej również „zagłębiem ceramicznym”. Przemierzanie szlaku pozwala poznać tradycyjne sposoby wyrobu różnych przedmiotów, a także naukę i własnoręczne wykonanie naczyń glinianych czy łyżek drewnianych, metodą tradycyjną. Szlak dalej biegnie do wsi Zamczysk, gminę Janów, kończy się w pracowni rzeźbiarza w Sokółce.
11. Neogotycki Kościół Matki Boskiej Anielskiej – kościół wybudowany z czerwonej cegły z niewielkim dodatkiem kamienia, został wybudowany w wyniku starań mieszkańców i ówczesnego proboszcza w latach 1912-1920. Od 1908 r. mieszkańcy Czarnej Wsi i okolicznych miejscowości starali się o pozwolenie na budowę kościoła i założenie parafii. Władze carskie powodowały trudności z wydaniem pozwolenia na budowę kościoła, uzyskano najpierw pozwolenie na tymczasową kaplicę. Zbudował ją Szymon Prozorowski, na Boże Narodzenie 1910r. została poświęcona i odtąd odprawiano w niej nabożeństwa. 1912r. uważa się za datę założenia parafii. Dopiero 20.02.1913r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rosji wydało pozwolenie na budowę kościoła w Czarnej Wsi. Projekt świątyni wykonał inż. Ławoronkow, a pewne zmiany naniósł H. Luft z Warszawy. Budowę rozpoczęto 1.04.1913r. Wkrótce wybuchła pierwsza wojna światowa i roboty zostały przerwane. Wznowiono je w maju 1919r., a 27.11.1921r. świątynia została uroczyście poświęcona. W tym też roku zaczęto nazywać miejscowość Czarną Wsią Kościelną. Świątynia pod wezwaniem Matki Boskiej Anielskiej została konsekrowana dopiero 16.04.1957r. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na ambonę oraz trzy ołtarze wykonane w 1934r. przez rzeźbiarza Władysława Durka. Obok kościoła znajduje się cmentarz z 1912r.
WARTO WIEDZIEĆ… Na potrzeby budowy kościoła z inicjatywy proboszcza w miejscowości Czarna Wieś założono cegielnię.
NIEMCZYN
WARTO ZOBACZYĆ:
12. Centrum Rękodzieła Ludowego – powstało w celu zachowania i kultywowania dziedzictwa i kultury rękodzielnictwa przez lokalnych twórców i wykwalifikowanych instruktorów, można tu poznać różne techniki twórczości ludowej, jednocześnie wypocząć i spędzić czas w ciekawy sposób, w ofercie Centrum znaleźć można również różnego rodzaju warsztaty z zakresu ceramiki, tkaniny, rzeźbiarstwa, wikliny, papieru czerpanego, filcu, rysunku i kalenictwa artystycznego.
13. Budynki mieszkalne i gospodarcze w zagrodach pochodzące z XIX/ XX w.
GMINA DOBRZYNIEWO DUŻE
Ryc. 2 Zabytki na terenie gminy Dobrzyniewo Duże
DOBRZYNIEWO KOŚCIELNE
WARTO ZOBACZYĆ:
1. Kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, św. Józefa i św. Marii Magdaleny – świątynia wzniesiona w latach 1905-1910 w stylu neogotyckim, pierwotnie, w miejscu istniejącego dziś kościoła, znajdowała się drewniana świątynia ufundowana przez Mikołaja Radziwiłła w 1519r. Wewnątrz budynku warto zwrócić uwagę na organy z XVIII w. oraz drewniany ołtarz pw. Chrystusa Króla, jeden z okazałych sześciu ołtarzy bocznych.
WARTO WIEDZIEĆ… W Bibliotece Czartoryskich w Krakowie do dziś znajduje się akt założenia kościoła, spisany na pergaminie z datą 9 czerwca 1519r.
DOBRZYNIEWO FABRYCZNE
WARTO ZOBACZYĆ
2. Budynek mieszkalny – dawny dworek z końca XIX w., obecnie użytkowany jako budynek mieszkalny. Został zabudowany po 1868r., z przeznaczeniem na mieszkanie dla fornali folwarcznych i robotników fabrycznych, fabryki sukienniczej "Ribbert et Jacoby". W latach 1923 - 1932 fabryka należała do spółki Gerlach i Kobylański. Budynek remontowany był na bieżąco, posiada zachowany pierwotny charakter. Obiekt nawiązuje do mieszkalnych zabudowań folwarcznych II połowy XIX w., o rozwiązaniach charakterystycznych dla tradycyjnego mieszkalnego budownictwa regionalnego na Podlasiu.
3. Budynek mieszkalny tzw. „Kamienica” powstały w latach 40-tych XX w. z fundacji właścicieli fabryki sukna "Ribbert et Jacoby". Obiekt spełniał pierwotnie funkcję magazynu, następnie funkcję mieszkalną dla "fabrykanta" (właściciela fabryki noży Gerlach i Kobylański). W latach 1932-39 budynek był niezamieszkały, zajęty został ponownie w 1939r. przez Niemców. Od 1945r. jest własnością Gminy, odnajmowany przez 7 lokatorów. Obecne jest to obiekt o charakterze zabytkowym, obcy w tradycyjnej zabudowie wiejskiej regionu, posiada cechy budownictwa miejskiego, jego znaczenie głównie jako element zachowanego zespołu fabrycznego i parkowego. Jest cennym obiektem o walorach krajobrazowo-dokumentacyjnych i zabytkowych.
GMINA GRÓDEK
Ryc. 3 Zabytki na terenie gminy Gródek
WALIŁY
WARTO ZOBACZYĆ:
1. Park dworski z XIX w.
WALIŁY - STACJA
WARTO ZOBACZYĆ:
2. Budynek nadleśniczego Nadleśnictwa Waliły (nr 5) Budynek nawiązuje do dworów podlaskich z lat międzywojennych
GRÓDEK
Pierwszy gród powstał tu już w XII-XIII w. Przed 1483r. tereny te otrzymał Iwan Chodkiewicz, a jego syn – Aleksander zamieszkał tu, czyniąc z Gródka swoją główną rezydencję. Wzniesiono tu w tamtym czasie drewniany zamek i cerkiew pw. Św. Jana Teologa. Aleksander Chodkiewicz sprowadził tu także mnichów z Kijowa, którzy w 1500r. przenieśli się w inne, bardziej ustronne miejsce – dając tym samym początek mieście Supraśl. Gródek w XVI w. otrzymał prawa miejskie stając się ważnym ośrodkiem gospodarczym i administracyjnym.
WARTO WIEDZIEĆ… W lipcu na leśnej polanie na uroczysku Boryk odbywają się Basowiszcza – koncerty białoruskiej muzyki rockowej i Międzynarodowe polsko-białoruskie spotkanie kulturalne – Siabrouskaja Biasieda. Basowiszcza to jedyny na świecie festiwal muzyki rockowej młodej Białorusi. Siabrouskaja Biasieda jest natomiast imprezą rodzinną, na której reprezentowana jest białoruska muzyka ludowa.
WARTO ZOBACZYĆ:
3. Cerkiew pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny wzniesiona w latach 1946-1947 w miejscu drewnianej XV-wiecznej cerkwi wzniesionej przez Chodkiewiczów. Warto zobaczyć piękne wnętrze cerkwi. W latach 2006-2007 została ona gruntownie odremontowana;
WARTO WIEDZIEĆ… Okna cerkwi zdobią unikatowe witraże, jedne z pierwszych tego typu w Polsce. Ściany natomiast pokryte są freskami autorstwa Adama Stalony-Dobrzańskiego i Jerzego Nowosielskiego.
4. Kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego – świątynia rzymskokatolicka wzniesiona w latach 1933–36 z barokowym ołtarzem głównym i bocznymi;
5. Kaplica na cmentarzu prawosławnym pw. Opieki Matki Boskiej z 1862 r., wykonana z drewna, konstrukcja zrębowa z ikonostasem;
6. Cmentarz żydowski w Gródku;
7. Góra Zamkowa.
KOŁODNO
WARTO ZOBACZYĆ:
8. Cmentarz powstańców 1863r.
KRÓLOWY MOST
WARTO ZOBACZYĆ:
9. Kaplica pw. Św. Anny z około 1840r.
Cerkiew pw. Św. Anny wybudowana z kamienia w latach 1913-1914 w stylu eklektycznym. Usytuowana jest na planie greckiego krzyża w stylu bizantyjskim. Wykazuje skostnienie formy, kojarzy się z architekturą koszarową. Wewnątrz cerkwi znajduje się cenny ikonostas przeniesiony z cerkwi grodzieńskiej w latach 20-tych XX w.
WARTO WIEDZIEĆ… Nazwa miejscowości Królowy Most związana jest z wybudowanym w ciągu jednego dnia mostu prowadzącego przez rzekę Płoskę, który miał umożliwić królowi Zygmuntowi Augustowi przejazd przez ten teren. Okolice miejscowości znane są z filmu „U Pana Boga za piecem”.
MOSTOWLANY
WARTO ZOBACZYĆ:
10. Kaplica cmentarna grekokatolicka, obecnie prawosławna z końca XVIII w.
11. Cerkiew pw. Św. Apostoła Jana Teologa – pięknie zachowana cerkiew pochodząca z roku 1862, według danych archiwalnych istniała ona już w 1593r. Rozbudowana została w latach 1908-1909 Rozwiązania architektoniczne zastosowane w cerkwi nawiązują do cech występujących w kresowym budownictwie cerkiewnym.
WARTO WIEDZIEĆ… Wieś Mostowlany została założona w XVI w. Graniczy ona bezpośrednio z Białorusią, biegnie wzdłuż doliny rzeki Świsłocz.
MIELESZKI KOLONIA
WARTO ZOBACZYĆ:
12. Drewniany dwór z końca XVIII wieku
NOWOSIÓŁKI
WARTO ZOBACZYĆ:
13. Kapliczka prawosławna z około 1850 r.
GMINA KRYNKI
Ryc. 4 Zabytki na terenie gminy Krynki
KRYNKI
Początek Krynek sięga 1429r., kiedy w miejscu dzisiejszego miasta zbudowano dwór książęcy, w którym w 143r. zorganizowano spotkanie Władysława Jagiełły z wielkim księciem litewskim Zygmuntem Kiejstutowiczem. W 1509r. Krynki otrzymały herb nadany przez Zygmunta Starego, który w 1522r. ufundował również kościół w Krynkach. Krynki prawa miejskie, według dostępnych danych, otrzymały w 1569r., odebrano je w 1950r. i znów nadano z początkiem 2009r. Miasto już od samego początku rozwijało sie bardzo dynamicznie, stało się miejscem przenikania wielu kultur i narodowości, które na przestrzeni wieków zamieszkiwały te tereny. Już na początku XVI w. zaczęli osiedlać się w Krynkach Żydzi, już w 1639r. otrzymali pozwolenie na założenie tu pierwszej synagogi wraz z cmentarzem. Pozwolono im również rozwijać handel, wybudować oberżę i produkować alkohol. Z czasem miejscowa gmina żydowska należała do najliczniejszych w tej części kraju. Znany, orginalny układ przestrzenny Krynki zawdzięczają słynnemu reformatorowi Antoniemu Tyzenhauzowi, który w II połowie XVIII wieku został administratorem guberni grodzieńskiej, do której należały Krynki. Wtedy właśnie wybudowano sześcioboczny rynek – plac gwiaździsty I dwanaście wychodzących z niego ulic. Układ ten zachował się bardzo dobrze do dziś, jest jedynym takim założeniem w Polsce. Od XIX w. w Krynkach rozpoczął się rozwój przemysłu włókienniczego, co za tym idzie, wzrost liczby mieszkańców, przemysł ten upadł w latach 80-tych XIX wieku, nie przeszkodziło to jednak miastu dalej się rozwijać. I wojna światowa przyniosła jednak ogromne zniszczenia, po których Krynki odbudowywały się bardzo powoli, napotykając na liczne przeszkody. Liczba ludności zmalała wtedy niemal o połowę. Nie mniej niszczące efekty przyniosła i II wojna światowa. Życie straciło wielu mieszkańców Krynek, byli to głównie Żydzi. Utworzono nawet getto, które zlikwidowano ostatecznie w 1943r., Żydów przeniesiono do obozu w Treblince.
Po tych wydarzeniach miasto nigdy nie odzyskało dawnej świetności, po rozwiniętym przemyśle nie ma już dziś śladu, obecnie mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem.
WARTO ZOBACZYĆ:
1. Dwór z 1935r. ul. Stary Dwór 8;
2. Pozostałości zespołu dworskiego, w skład których wchodzi murowana stajnia ze spichlerzem z przełomu XVIII/XIX w. oraz park z XVII w., przekomponowany w wieku XVIII i XIX;
3. Cerkiew cmentarna pw. Św. Antoniego i kaplica cmentarna z lat 1872-1874;
4. Kościół pw. Św. Anny wybudowany w latach 1907-1913, ul. Kościelna, jak również ogrodzenie cmentarza przykościelnego z około 1850r., cmentarz z XVII wieku i bramy – dzwonnicy przy kościele z końca XIX wieku;
5. Cmentarz prawosławny pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny z XIX wieku;
6. Cerkiew pw. Narodzenia Marii Panny oraz cmentarz przycerkiewny z XVI w.;
7. Cmentarz żydowski z 1862r. – kirkut – to najbardziej wartościowy z cmentarzy żydowskich tego regionu, pod względem artystycznym i krajobrazowym, zajmuje ponad 2ha powierzchni, groby na nim dziś są bardzo zniszczone, mimo to, wart jest zobaczenia ul. Zaułek Zagumienny;
8. Układ przestrzenny miasta – sześcioboczny rynek pochodzący z XVI – XVIII wieku, wpisany do rejestru zabytków województwa podlaskiego, drugie takie założenie na świecie (pierwsze w Paryżu);
9. Ruiny Wielkiej synagogi „Beth Ha Kneseth” z 1756r.;
10. Bożnica chasudzka z II połowy XIX w., obecnie pełni funkcję magazynu, ul. Czysta 10a;
11. Synagoga z 1850 r., obecnie Gminny Ośrodek Kultury;
12. Synagoga z około 1850 r., później kino.
GÓRKA
WARTO ZOBACZYĆ:
13. Zespół dworski, na który składają się drewniany dwór z II połowy XIX w., rządcówka murowana z ok. 1915r., drewniana stodoła z oborą z końca XIX w., stodoła drewniana i magazyn z końca XIX w., a także pozostałości parku dworskiego z XVII w., przekomponowanego w II połowie XIX w.;
14. Lamus dworski z końca XIX w.
NIETUPA
WARTO ZOBACZYĆ:
15. Młyn z II połowy XIX w., według właściciela Adolfa Karpińskiego został wzniesiony "za cara", przeszło 100lat temu. Fundatorem i pierwszym właścicielem obiektu był Żyd Cwiek, następnym Żyd Szynder, a od roku 1945 do dziś Adolf Karpiński. Ok. 1932r. wymieniono drewniane koło młyna na turbinę, a w roku 1948 zamontowano następną. Do około 1960r. obiekt remontowany był sukcesywnie, na bieżąco. Obecnie stopniowo popada w ruinę. Prawdopodobnie budynek pierwotnie posiadał również część północną (zachowane zostały betonowe słupy).
OSTRÓW POŁUDNIOWY
WARTO ZOBACZYĆ:
16. Zespół cerkwi prawosławnej pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, w skład którego wchodzi cerkiew i ogrodzenie z bramą z 1952 r.;
17. Szkoła drewniana z lat 20-tych XX w.;
18. Obiekty cmentarza grzebalnego prawosławnego, na które składają się kaplica pw. Św. Włodzimierza z 1907 r., brama pochodząca z lat 20-tych XXw.
PODLIPKI
WARTO ZOBACZYĆ:
19. Wyposażenie kościoła parafialnego – zabytki malarstwa
STARA GRZYBOWSZCZYZNA
WARTO ZOBACZYĆ:
20. Cerkiew parafialna pw. Narodzenia Św. Jana Chrzciciela wybudowana w latach 30-tych XX w., zbudowana z inicjatywy Eliasza Klimowicza. Obecnie jest to świątynia cmentarna, należąca do parafii Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy w Ostrowiu Północnym.
WARTO WIEDZIEĆ… Prorok Ilia, którego staraniem wybudowana została cerkier to legendarny przywódca religijny, który wychowywał się w Grzybowszczyźnie. W okresie międzywojennym założył sektę i mianował się prorokiem. Obok wsi Stara Grzybowszczyzna założył osadę Wierszalin, którą ogłosił centrum wszechświata i która miała zostać nową jego stolicą. Miał wielu wyznawców, którzy powierzali mu swoje majątki, wspólnie budowali cerkiew. Wyznawcy zbierali datki po najdalszych terenach Podlasia, poszerzając przy okazji jego sławę w tamtym czasie. Koniec działalności Ilji w Grzybowszyźnie nastąpił jesienią 1939r., po wejściu na te tereny wojsk sowieckich. Uznawany za jego następcę „wyznawca” zadenuncjował go w NKWD. Został oskarżony o uprawianie działalności antysowieckiej. Przedstawiono mu zarzut nieuczestniczenia w „referendum” nad przyłączeniem Zachodniej Białorusi do Związku Radzieckiego. W dokumentach z przesłuchań jawi się jako człowiek z niezwykłą godnością - nie uległ pokusie pomniejszania swojej roli, przedstawiał się jako człowiek, który wierzy w Boga i się Boga nie wyprze. Otrzymał wyrok pięciu lat łagru w Mariańsku, niedaleko Irkucka. Zgodnie z dokumentami z Memoriału w wieku 80 lat został zwolniony z łagru na mocy amnestii po układzie Sikorski-Majski. Umarł w domu starców, prawdopodobnie przerobionym z jakiegoś klasztoru. Bohater spektaklu Prorok Ilja Tadeusza Słobodzianka wystawionego przez Teatr Wierszalin oraz filmu Krzysztofa Wojciechowskiego Historia o proroku Eliaszu z Wierszalina z 1997.
KRUSZYNIANY
WARTO ZOBACZYĆ:
21. Układ przestrzenny wsi;
22. Meczet tatarski, drewniany z końca XVIII w.;
23. Cmentarz muzułmański z II połowy XVII w.
ŻYLICZE
WARTO ZOBACZYĆ:
24. Pozostałości zespołu dworskiego, na które składają się pozostałości dworu z II poł. XIX w., później przebudowane, a także pozostałości spichlerza z 1872 r., budynku gospodarczego z 1913 r. I pozostałości parku z połowy XIX w., przekomponowanego na przełomie XIX I XX w.
GMINA SUPRAŚL
Ryc. 5 Zabytki na terenie gminy Supraśl
SUPRAŚL
Początki Supraśla sięgają początków klasztoru. Aleksander Chodkiewicz w 1498r. sprowadził do Gródka zakonników, którzy po 2 latach poprosili o siedzibę w cichszym, spokojniejszym miejscu nad rzeką Supraśl. Chodkiewicz zgodził się na to, a nowa siedziba zakonu miała zostać wybrana przez Opatrzność – puszczony z prądem rzeki krzyż, który zatrzymał się w miejscu obecnego klasztoru. Pierwotnie Chodkiewicz nie dał zakonnikom żadnych nadań, później w 1506r. metropolita, Józef Sołtan, podarował klasztorowi majątki, które otrzymał od króla Aleksandra Jagiellończyka w podzięce za wierność i włączenie się w obronę Księstwa Litewskiego przed agresją moskiewską, wraz z poddanymi, w Topilcu, Baciutach i Piszczewie.
WARTO WIEDZIEĆ… Supraśl posiada potwierdzony badaniami klimat, który wykazuje właściwości lecznicze. Od roku 2002 Supraśl posiada statut uzdrowiska o charakterze nizinnym klimatycznym – borowinowym. Teren Gminy Supraśl posiada najwięcej spośród wszystkich gmin Puszczy rezerwatów przyrody. Wokół miasta wytyczonych zostało wiele szlaków pieszych, konnych, rowerowych, kajakowych. Od 2008r. Supraśl i Białystok łączy ścieżka rowerowa, będąca jedną z najczęściej uczęszczanych tras, zarówno przez turystów jak i mieszkańców.
WARTO ZOBACZYĆ:
55.Zespół budynków pobazyliańskich, obecnie Monaster Zwiastowania Najświętszej Marii Panny jest siedzibą Męskiego Zakonu Prawosławnego. W skład zabudowań pobazyliańskich wchodzi odbudowana w latach 90-tych XX w. cerkiew obronna z 1503r. w stylu gotycko-bizantyjskim, pałac Opatów z lat 1635-1655, wybudowany w stylu renesansowym, barokowa brama-dzwonnica z 1752r., cerkiew prawosławna pw. Św. Jana Teologa z lat 1889-1891. Zespół klasztorny ZNMP znany jest jako miejsce, w którym narodziła się historia Supraśla. Został założony w 1500r. przez prawosławnych mnichów przybyłych z Gródka za pośrednictwem Opatrzności. Szybki rozwój klasztoru spowodowany był istnieniem od 1695r. unickiej oficyny wydawniczej, w której po raz piewszy opublikowano m.in. “Podróże kapitana Guliwera” Johnathana Swifta, “Pieśni naboże” Franciszka Karpińskiego oraz kolędę “Bóg się rodzi”. Powstał tu również Kodeks Supraski, uznawany za najstarszy zabytek języka starocerkiewno-słowiańskiego. Obecnie w Pałacu Opatów znajduje się interaktywne Muzeum Ikon.
WARTO WIEDZIEĆ… W 2011r. Supraski Monaster został uznany za “Siódmy cud Polski”.
WARTO WIEDZIEĆ… Okres przełomowy w dziejach Supraśla to lata po klęsce Powstania Listopadowego. Jedną z restrykcji popowstaniowych było wprowadzenie wysokich opłat celnych na granicy Królestwa Polskiego z Rosją, co spowodowało zamknięcie wielu zakładów włókienniczych, odciętych od rynku zbytu. Supraśl znalazł się w granicach Cesarstwa. Wykorzystało to wielu przemysłowców ze Zgierza czy Łodzi, przenosząc tu swoje fabryki. W 1833r. przybył do Supraśla Wilhelm Fryderyk Zachert, który bezterminowo wydzierżawił, a następnie kupił od rządu rosyjskiego, rozległe dobra pobazyliańskie wraz z pałacem archimandrytów oraz częścią budynków klasztornych, w których umieścił fabrykę włókienniczą. Po Zachercie przybyli do Supraśla inni przemysłowcy, m.in. Buchholtz, Alt, Aunert i Reich. Z małej osady przyklasztornej, liczącej na początku XIX w. około 100 mieszkańców, Supraśl przekształcił się w ciągu niespełna 20 lat w duży ośrodek przemysłowy, liczący 400 domów i ponad 3000 mieszkańców. Miasto uzyskało nowoczesny układ urbanistyczny oraz jeden z pierwszych parków miejskich. Począwszy od lat sześćdziesiątych XIX w. dynamika rozwoju przemysłu w miasteczku spadła i z czasem palmę pierwszeństwa przejął Białystok, znajdujący się na szlaku kolei warszawsko-petersburskiej. Dzieje Supraśla jako ośrodka przemysłowego zakończyły się w 1944r. wysadzeniem przez wycofujące się wojska niemieckie prawie wszystkich fabryk. Pamiątką po tych czasach jest przemyślany układ urbanistyczny miasta oraz szereg zabytków.
56. Pałac Buchholtza pochodzący z lat 1892-1903. Adolf Buchholtz był właścicielem fabryki sukna. W 1982r. rozbudował dworek w stylu eklektycznym, we wnętrzach umieszczając wyposażenie w stylu secesji. Na początku XX w. Pałac słyną z zastosowanych w nim nowinek technicznych (m.in. winda, system centralnego ogrzewania). Od 1959r. do dziś w Pałacu mieści się Liceum Sztuk Plastycznych.
WARTO WIEDZIEĆ… Po tragicznej śmierci Adolfa Buchholtza jego żona Adela ufundowała w 1904r. kaplicę grobową rodziny Buchholtzów, stanowiącą dziś perłę architektury neogotyckiej. Zaprojektował ją arch. Hugo Kuder. Składa się ona z grobowca I wzniesionej nad nim kaplicy.
57. Domy tkaczy – usytuowane szczególnie wzdłuż ulicy 3 Maja w centrum Supraśla. Pochodzą z XIX w., budowane były głównie przez W. F. Zacherta, który był właścicielem pierwszej manufaktury włókienniczej w Supraślu. Domy tkaczy to parterowe budynki z dwuspadowymi naczółkowatymi dachami, kryte gontem lub dachówką ceramiczną. Przez środek każdego z domów przebiega szeroka sień, dzieląca dom na część mieszkalną I produkcyjną, w której znajdowały się warsztaty tkackie. Charakterystyczne dla tych domów były kominy tzw. nogawicei masywne okiennice zasłaniające okna.
WARTO WIEDZIEĆ… W 1922r. w Supraślu istniało 9 przedsiębiorstw włókienniczych zatrudniających około 600 osób. Największym z nich był zakład S. H. Cytrona, który zatrudniał 800 robotników. Po fabrykach pozostały jedynie fundamenty dwu obiektów. Istnieje prawdopodobieństwo, że rodzina ta po wybuchu II wojny światowej, uciekając do Francji, dała początek znanej firmie produkującej samochody Citroen.
58. Kościół pw. Świętej Trójcy powstał w latach 1861-1865, a wieża do niego została dobudowana w 1902r. Wzniesiony jest na planie prostokąta, całośc w stylu neobarokowym, z jedną nawą, zamkniętą absydą ołtarzową.
WARTO WIEDZIEĆ… We wnętrzu świątyni należy zwrócić uwagę na znajdujący się w ołtarzu bocznym obraz “Ukrzyżowanie”, który pochodzi z prywatnej kolekcji W. F. Zacherta i był darem do pierwszej w Supraślu rzymsko-katolickiej kaplicy.
59. Dom Ludowy – Kino “Jutrzenka” to obiekt drewniany wzniesiony w 1934r. według projektu autorstwa Jarosława Grina, który zaprojektował również białostocki Teat im. Aleksandra Węgierki. Budynki te są niemal identyczne, z tą różnicą, że budynek Teatru jest większy.
WARTO WIEDZIEĆ… W 1936r. znajdowało się w tym budynku kino dźwiękowe. Funkcja kina zmalała w czasach współczesnych, mimo to w Supraślu filmowe tradycje nadal żyją. Plenery Supraśla wielu reżyserom służą za scenografię do filmów czy seriali, m.in. seria zapoczątkowana przez film “U Pana Boga za piecem”, czy serial TVP “Blondynka”.
60. Kościół pw. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski to kościół ewangelicki, zwany “kirchą”, wzniesiony w 1885r. stanowił filię białostockiej parafii ewangelicko-augsburskiej. Ziemię, na której stoi podarował gminie luterańskiej W. F. Zachert. Obiekt ma character eklektyczny z przewagą form neogotyckich. Od 1989r. jest siedzibą supraskiej parafii rzymsko-katolickiej.
WARTO WIEDZIEĆ… Ewangelicka społeczność supraska na początku XX w. liczyła około 1000 osób. Było to związane z rozwijającym się przemysłem włókienniczym. W okresie międzywojennym Supraśl był drugim co do wielkości ośrodkiem produkcji włókienniczej.
61. Dom Staromiejski/ Biały Dworek/ Dworek Zacherta z 1822r. Po Traktacie Tylżyckim, którego efektem było przejście Białostocczyzny wraz z Supraślem w granice Imperium Rosyjskiego, w 1819r. władze carskie ogłosiły przetarg na 12-letnią dzierżawę supraskiego majątku bazylianów. Mnisi zajmujący wtedy klasztor unicki nie mieli wystarczającej ilości pieniędzy, aby wziąć w nim udział. Przetarg wygrał biskup Jaworowski, stając się dzierżawcą majątku klasztornego do 1831r. W trakcie jego obecności w majątku powstało kilka nowych zabudowań, między innymi Biały Dworek, wzniesiony w 1822r., w którym biskup zamieszkał, czyniąc go tym samym biskupią rezydencją. W 1834r. całość majątku klasztornego stała się własnością Wilhelma Fryderyka Zaherta, wraz z Białym Dworkiem, w którym zamieszkał wtedy zarządca majątku Zacherta. Od tamtego czasu aż do wybuchu II wojny światowej, obiekt zamieszkiwała rodzina Zachertów. Podczas okupacji niemieckiej w Dworku utworzono Przedsiębiorstwo Majątków Ziemskich, czyli właściwie szkołę obsługi bydła, w której szkolono polską młodzież, którą później wywożono do Niemiec. Po zniszczeniach wojennych, w 1955r. budynki klasztorne wraz z Dworkiem otrzymał Zespół Szkół Mechanizacji Rolnictwa. Początkowo obiekt ten służył jako internat dla uczniów, później mieszkali w nim nauczyciele i inni pracownicy szkoły. Od tamtego czasu budynek stopniowo niszczał, aż w 1985r. został zakwalifikowany do generalnego remontu, który rozpoczęto dopiero w 1988r. Do tego czasu budynek stał pozbawiony dachu, jego ściany w końcu rozsypały się, przez co trzeba było wznieść je ponownie od fundamentów. W 1988r. zniszczony jeszcze obiekt wykupił od Urzędu Miasta i Gminy Supraśl, Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku, przeznaczając go na siedzibę utworzonego właśnie w 1988r. Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. Witolda Sławińskiego. W latach 1989-1990 ostatecznie odbudowano Dworek pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Dziś w Dworku nadal mieści się siedziba Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej oraz muzeum. Jest to jeden z tych obiektów, które nie mają określonej jednoznacznej nazwy, poza Białym Dworkiem obiekt ten bywa również określany Dworkem bp. Jaworowskiego czy Dworkiem Zachertów, każda z tych nazw ma swoje uzasadnienie w historii tego obiektu, jednak obecnie poprawnie jest nazywać go Domem Staromiejskim.
GMINA WASILKÓW
Ryc. 6 Zabytki na terenie gminy Wasilków
WASILKÓW
W 1566r. z polecenia Zygmunta Augusta założone zostało miasto Wasilków. Po roku 1834r. po wprowadzeniu barier celnych nastąpił żywiołowy rozwój Wasilkowa, na co wpływ miała również przebiegająca w okolicy linia kolejowa.
WARTO ZOBACZYĆ:
56. Kościół pw. Przemienienia Pańskiego z lat 1880 – 1883, wybudowany według projektu R. Lenczewskiego, przebudowany w 1911 r. Warto odwiedzić wnętrze kościoła, w którym znajduje się konfesjonał z XIX w., kropielnica z 1860r., rzeźba krucyfiks z XVII w. wykonana w stylu baroku ludowego z wpływem gotyckich akcentów;
57. Cerkiew pw. Św. Piotra i Pawła – pierwsze wzmianki o drewnianej jeszcze cerkwi pochodzą z 1669 r. Obecna na jej miejscu – murowana, została wybudowana w 1853 r. w stylu rusko – bizantyjskim. Wewnątrz znajduje się zabytkowy iconostas z 1836 r.
WARTO WIEDZIEĆ… Na północ od Wasilkowa, jadąc drogą do Czarnej Białostockiej znajduje się urokliwe miejsce – Sankturarium Matki Bożej Bolesnej – Święta Woda. Pierwsze wzmianki o tym miejscu pochodzą jeszcze z XIII w., a pisemne dokumenty z 1719r., roku w którym poświęcona została kaplica nad cudownym źródełkiem (ufundowana przez Bazylego Lenczewskiego w dowód wdzięczności za cudowne odzyskanie wzroku). Przez lata wierni przybywali tu w wierze, że przez Bolesną Matkę ich modlitwy trafią do Boga. Kultu nie przerwały również burzliwe dzieje tych terenów, zakazy zaborców, odebranie i przekazanie kaplicy prawosławnym. W latach 50-tych nastąpiło ożywienie Sanktuarium, odremontowana została Grota Matki Bożej, wzorowana na Grocie z Lourdes;
58. Cmentarz katolicki w Wasilkowie z XIX w. Wzdłuż niego bigną 3 aleje, dzielące obiekt na 4 kwatery. Na teren cmentarza można wejść przez trzy bramy. Najstarsze nagrobki na nekropolii pochodzą z lat 1896 – 1900;
59. Renesansowy układ przestrzenny miasta – to najcenniejszy I najstarszy zabytek Wasilkowa, zaprojektowany w ramach pomiary włócznej, charakteryzuje się regularnym szachownicowym rozplanowaniem;
60. Cmentarz żydowski – jedyna zachowana z trzech istniejących tu kiedyś żydowskich nekropolii, powstała pod koniec XIX w., ul. Słowackiego;
61. Kościół Najświętszej Marii Panny Matki Miłosierdzia zbudowany w latach 1958-1966.
STUDZIANKI
WARTO ZOBACZYĆ:
62. Wiatrak typu holenderskiego w Studziankach – jesienią 1984 r. został przeniesiony ze wsi Moniuszki k. Jaświł. W 2007 r. wiatrak ten zdobył I nagrodę w prestiżowym Konkursie na Najlepiej Zachowany Zabytek Wiejskiego Budownictwa Drewnianego w Województwie Podlaskim. Obiekt stanowi własność prywatną.
RYBNIKI
WARTO ZOBACZYĆ:
63. Kopalnie krzemienia sprzed 3 tys. Lat, zachowane w doskonałym stanie, uważane za najcenniejsze zabytki związane z pradziejowym górnictwem.
